Vè là một dạng văn học dân gian, thường kể chuyện bằng văn vần và thường được trình diễn dưới hình thức nói hoặc kể để phản ánh đời sống, con người và các sự kiện diễn ra tại một vùng địa lý cụ thể. Thông qua vè, người dân có cơ hội thể hiện quan điểm, nhận xét, cảm nhận về các sự việc, từ đó thể hiện sự khen ngợi hoặc chỉ trích đối với những điều xảy ra trong xã hội. Để tìm hiểu cụ thể hơn về vè là gì, mời bạn cùng VanHoc.net tham khảo ngay bài viết này nhé!
1. Vè là gì?
Vè là một thể loại văn vần dân gian, được sử dụng để kể chuyện về nhiều khía cạnh khác nhau trong đời sống. Người xưa sử dụng vè để kể về sự kiện lịch sử quan trọng (vè lịch sử), các sự việc thường ngày trong làng (vè thế sự), câu chuyện về gia đình và cá nhân (vè than thân), hoặc thậm chí là về các hiện tượng tự nhiên và sự vật (vè về động vật, thực vật).
Độ phổ biến của một bài vè phụ thuộc vào nội dung và sức hấp dẫn mà nó chứa đựng, liệu có thể thu hút sự quan tâm và lan truyền rộng rãi trong cộng đồng hay không.
Ngoài việc kể lại câu chuyện, vè còn thể hiện quan điểm, thái độ và nhận xét của người dân đối với những sự kiện và nhân vật được đề cập.
Mặc dù không có thông tin chính xác về thời điểm ra đời của thể loại vè dân gian, nó được cho là phát triển chủ yếu trong thời kỳ phong kiến và cận đại (từ thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX), đặc biệt sau thời kỳ Trịnh-Nguyễn phân tranh. Xuất hiện của vè có thể coi là một bước tiến mới trong văn hóa văn tự sự của dân gian.
Về nội dung, vè có thể được phân loại thành nhiều thể loại khác nhau. Có những bài vè mang hình thức như câu chuyện với cốt truyện, nhân vật, và có thể dài hàng trăm câu, kể về các sự kiện anh hùng hoặc lịch sử (truyện vè).
Vè thế sự thường tường thuật và bình luận về các sự kiện thời sự trong cộng đồng, thường được xem như một hình thức báo chí truyền miệng (khẩu báo). Vè than thân thì chứa đựng nội dung tâm tình, gần gũi với ca dao. Ngoài ra, cũng có những bài vè dành cho trẻ em, kể về động vật, hoa quả và các chủ đề mà trẻ em yêu thích.
Xem thêm: Thơ ca là gì? Phân loại và đặc trưng của thơ ca là gì?
2. Đặc điểm nội dung của vè là gì?
Tính thời sự
Vè là một hình thức phản ánh về cuộc sống thực tại, ghi lại những sự kiện mới diễn ra cùng với những người tham gia. Những câu chuyện, nhân vật trong vè thường nhận được sự quan tâm đặc biệt từ cư dân ở các vùng, làng, thậm chí có thể lan tỏa rộng hơn ở cấp độ địa phương như xã, huyện, tỉnh hay cả toàn quốc.
Vè được thực hiện nhanh chóng, chính xác để ghi lại chi tiết về các sự kiện và nhân vật liên quan đến chúng. Nó được coi là một phương tiện truyền thông bằng lời nói của những người dân, hình thức báo chí truyền miệng của dân gian. Thường thì vè ít chứa đựng yếu tố hư cấu trong nội dung. Thời gian, địa điểm, nhân vật và các sự kiện thường được mô tả cụ thể và rõ ràng. Ví dụ như “Vè Bão năm Thìn 1904”, “Vè Trương Định” là những ví dụ điển hình cho điều này.
Tính địa phương
Vè thường xuất hiện và phát triển chủ yếu tại cấp địa phương và thường có phạm vi phổ biến hạn chế trong khu vực đó. Chỉ khi một sự kiện đặc biệt quan trọng, biểu tượng xảy ra, vè mới được lan truyền rộng rãi hơn. Ví dụ như vè về cuộc Đi Ở, vè về các nhân vật lịch sử quan trọng, hoặc vè liên quan đến cuộc kháng chiến chống Pháp,… những vè như vậy thường được chú ý và lan truyền mạnh mẽ hơn trong cộng đồng.
Tính khuynh hướng tư tưởng
Vè không chỉ đơn thuần kể lại câu chuyện mà còn thể hiện rõ ràng thái độ và quan điểm của người dân đối với các sự kiện và nhân vật trong đó. Đó là việc thể hiện rõ ràng sự khen ngợi hoặc chỉ trích một cách rõ ràng và dứt khoát. Ví dụ, những vè có thể chê trách những người đàn ông hay bạo hành vợ, lên án những cặp vợ chồng lười biếng, phê phán những kẻ tham lam và tàn ác, cũng như tôn vinh, kính trọng những nhân vật anh hùng. Các tác giả dân gian thường đứng trên quan điểm, tư tưởng, cảm xúc và ý thức thẩm mỹ của người dân để diễn đạt, nhận xét và đánh giá về các tình huống và nhân vật trong vè.
Tính cá nhân
Vai trò của cá nhân đóng một vai trò cực kỳ quan trọng trong quá trình sáng tác và kể vè. Điều này được thể hiện rõ qua dấu ấn riêng biệt của người sáng tác trong cả nội dung và nghệ thuật biểu diễn vè. Bởi vì vè là một dạng báo chí dân gian, việc làm sao để những câu vè này dễ nhớ và dễ truyền bá là rất quan trọng.
Mặc dù vè thường không ngắn gọn như ca dao, tuy nhiên câu vè thường được viết ngắn, súc tích, có vần và điệu, sử dụng lời lẽ đơn giản, mộc mạc và tự nhiên. Yếu tố vần thường nhận được sự chú ý hàng đầu (thậm chí đôi khi áp đặt vần một cách cưỡng bức), trong khi các yếu tố khác thường được xử lý một cách sơ sài, không chú trọng đến sự chi tiết.
Xem thêm: Thơ thất ngôn tứ tuyệt đường luật: Khái niệm và đặc điểm
3. Đặc điểm nghệ thuật của vè là gì?
Ngôn ngữ
Bởi vì mục đích và nội dung sáng tác của vè đặc biệt, ngôn ngữ trong vè thường được xây dựng đơn giản, mộc mạc, không theo đuổi sự tinh xảo hoặc sắc sảo quá mức, thường sử dụng nhiều từ ngữ địa phương thân thuộc, đôi khi thậm chí là những từ ngữ nôm na.
Mục tiêu chính của các tác giả dân gian là tập trung vào việc truyền đạt thông tin cụ thể và chi tiết về những người và sự việc thực tại, thay vì tập trung quá nhiều vào việc làm đẹp và trau chuốt hình thức. Vì vậy, dù hình thức vè có đa dạng phong phú, nhưng cũng phản ánh sự đa dạng tự nhiên, thô sơ và mộc mạc.
Tuy vậy, do tính chất phổ biến rộng rãi hơn của vè, người tiếp nhận cũng đa dạng hơn, bao gồm không ít những nghệ nhân xuất sắc trong việc kể vè và sáng tác vè. Ngôn ngữ sử dụng trong vè lịch sử thường được chuẩn chỉnh kỹ lưỡng hơn so với vè về cuộc sống hàng ngày (do vè sinh hoạt thường cần phải đáp ứng nhu cầu thông tin ngay lập tức).
Thể thơ
Trong vè, việc sử dụng các thể thơ dân gian rất đa dạng và linh hoạt, tuỳ thuộc vào tính chất của chủ đề và khả năng của người sáng tác về vè để lựa chọn thể thơ phù hợp nhất. Điều này đồng nghĩa với việc đa dạng về các dạng thơ với những vần vũ khác nhau. Có thể kể đến như 4 chữ (có xen kẽ 3 chữ), 5 chữ, lục bát, song thất lục bát, nói lối, hỗn hợp, và còn nhiều thể loại khác nữa.
Kết cấu
Cấu trúc của vè tuân theo cấu trúc tự sự của một tác phẩm văn vần. Điều này bao gồm phần mở đầu, diễn biến và kết thúc. Phần lớn nội dung của một bài vè, đặc biệt là vè lịch sử và vè thế sự, thường là một câu chuyện có tình tiết, nhân vật, và những mâu thuẫn, xung đột.
Cấu trúc của vè là cấu trúc của một tác phẩm tự sự bằng văn vần. Một số bài vè tuân theo một số cách mở đầu cụ thể, nhưng đa số đều tuân theo những mô-đun cụ thể:
“Nghe vẻ ve vẻ…”
“Ve vẻ vè ve…”
“Ngồi buồn, kể chuyện vè,
Làng xóm tụ họp lắng nghe…”
Tuy nhiên, một số bài vè mang tính trữ tình (như vè than thân, trách phận, giải bày tâm trạng) có cấu trúc linh hoạt hơn. Chẳng hạn như vè đi ở, vè đi phu, vè người làm lẽ,…
Tất cả những đặc điểm nghệ thuật này làm cho vè trở thành một dạng văn học dân gian độc đáo và thú vị, thể hiện cuộc sống và tư duy sâu sắc của người dân Việt Nam thông qua văn thơ và cách kể chuyện đơn giản nhưng chứa đựng nhiều ý nghĩa.
Xem thêm: Ca dao là gì? Đặc trưng và phân loại ca dao Việt Nam
4. Những bài vè dân gian Việt Nam hay nhất
1. Bà còng đi chợ trời mưa
Cái tôm cái tép đi đưa bà còng
Đưa bà qua quãng đường đông
Đưa bà về tận ngõ trong nhà bà
Tiền bà trong túi rơi ra
Tép tôm nhặt được trả bà mua rau.
2. Chú bé bắt được con công,
Đem về biếu ông
Ông cho con gà,
Đem về biếu bà,
Bà cho quả thị
Đem về biếu chị,
Chị cho quả chanh.
Đem về biếu anh,
Anh cho tu hú.
Đem về biếu chú,
Chú cho buồng cau,
Chú thím đánh nhau,
Buồng cau trả chú,
Tu hú trả anh,
Quả chanh trả chị,
Quả thị trả bà,
Con gà trảo ong,
Con công phần tôi.
3. Con chim chích chòe
Mày ngồi đầu hè
Mày nhá gạo rang
Bảo mày vào làng
Mày kêu gai góc
Bảo mày gánh thóc
Mày kêu đau vai
Bảo mày ăn khoai
Mày kêu khoai ngứa
Bảo mày ăn dứa
Mày kêu dứa say
Bảo mày ăn chay
Mày kêu đến trưa
Bảo mày đi bừa
Mày đánh què trâu
Bảo mày đi câu
Mày đánh bẹp giỏ
Bảo mày cắt cỏ
Mày đánh gãy liềm
Bảo mày gặt chiêm
Mày đánh gãy hái
Bảo mày đi đái
Mày kêu ông Ộp!
KẾT LUẬN:
Vè đóng vai trò quan trọng trong văn hóa dân gian Việt Nam, thể hiện cả tinh thần và sự sáng tạo của người lao động trong xã hội. Nó cũng là một kho tài liệu quý giá giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cuộc sống và tư tưởng của họ.
Thông qua bài viết này, bạn có thể hiểu hơn về khái niệm vè là gì, cũng như các đặc điểm về nội dung và nghệ thuật trong vè. Điều này giúp thêm sự ấm áp và lòng yêu mến hơn với thể loại văn học dân gian đặc biệt này của dân tộc, cũng như khích lệ việc bảo tồn và phát triển nó.
