Truyện thơ dân gian là gì? Đặc điểm và phân loại truyện thơ dân gian

Khi đề cập đến kho tàng văn học dân gian của Việt Nam, không thể không nhắc đến thể loại truyện thơ dân gian. Đây là một loại hình văn chương đặc biệt, với sự kết hợp tinh tế giữa yếu tố cá nhân và tình cảm, thể hiện rõ nét bản sắc văn hóa và phản ánh những suy tư, tư tưởng, cảm xúc của người dân trong các cộng đồng dân tộc thiểu số. Vậy truyện thơ dân gian là gì? Hãy cùng VanHoc.net tham khảo ngay khái niệm, đặc điểm và phân loại truyện thơ dân gian nhé!

1. Truyện thơ dân gian là gì?

Truyện thơ là những câu chuyện dài được diễn đạt thông qua thể thơ, sự kết hợp tinh tế giữa yếu tố tự sự và trữ tình, phản ánh chân thật cuộc sống khó khăn của những người nghèo đói. Những tác phẩm này thường nương tựa vào khao khát về tình yêu tự do, hạnh phúc, và lý tưởng về cộng đồng xã hội.

Truyện thơ dân gian thuộc một dạng văn học dân gian, mang đặc điểm tự sự, được trình bày qua hình thức văn vần, và được truyền đạt qua các phương tiện như kể chuyện, hát hò, hoặc ngâm thơ. Các nội dung thường thể hiện thực tế cuộc sống và quan hệ giữa con người trong xã hội.

Lịch sử công bố truyện thơ dân gian của các dân tộc thiểu số tại Việt Nam bắt đầu từ nửa cuối thập kỷ XX. Trong danh sách các tác phẩm được công bố, truyện thơ “Thái Xống chụ xon xao” (Tiễn dặn người yêu) là tác phẩm đầu tiên nhận được sự công nhận, đưa vào tầm nhìn công chúng và góp phần làm phong phú thêm di sản văn hóa dân gian.

2. Phân biệt truyện thơ Nôm và truyện thơ dân gian là gì?

Truyện thơ dân gian và truyện thơ Nôm đều là hai dạng văn học truyền thống quan trọng của Việt Nam, tuy nhiên, chúng có những đặc điểm khác biệt quan trọng:

• Ngôn Ngữ: Truyện thơ dân gian thường sử dụng ngôn ngữ thông thường, dễ hiểu và phổ biến trong cộng đồng, trong khi truyện thơ Nôm được viết bằng chữ Nôm, với từ vựng phong phú và phức tạp hơn.
• Hình Thức: Truyện thơ dân gian thường mang hình thức đơn giản, thường chỉ gồm một số câu thơ ngắn và không có cốt truyện dài. Ngược lại, truyện thơ Nôm thường có cấu trúc phức tạp hơn, có thể bao gồm nhiều câu thơ, tạo nên cốt truyện dài và phức tạp.
• Chủ Đề: Truyện thơ dân gian thường tập trung vào các chủ đề như tình cảm, tâm linh, và tình bạn. Trong khi đó, truyện thơ Nôm thường đề cập đến các chủ đề lịch sử, nhân vật lịch sử, văn hóa, và tín ngưỡng dân gian.
• Mục Đích: Truyện thơ dân gian thường được sử dụng để giải trí và thư giãn trong các sự kiện hội hè, lễ hội dân gian. Ngược lại, truyện thơ Nôm thường mang tính giáo dục, truyền bá các giá trị lịch sử và văn hóa của dân tộc.

3. Cốt truyện truyện thơ dân gian là gì?

Cốt truyện thơ đa dạng, chia thành ba loại chính: diễn ca lịch sử như “Đại Hành và Bàn Đại Hội,” cổ tích như “Chim sáo,” và tâm trạng như “Sống chụ xon xao.” Loại diễn ca lịch sử tập trung vào sự kiện và tình tiết, không chú trọng vào nhân vật. Cốt truyện cổ tích như “Chim sáo” mở rộng phạm vi và chi tiết hơn so với cổ tích truyền thống. Còn loại tâm trạng như “Sống chụ xon xao” xoay quanh chuyện tình của đôi trai gái qua ba giai đoạn: yêu nhau, tan vỡ, và tìm hạnh phúc. Chúng khai thác sâu hơn về tâm trạng và diễn biến của hai nhân vật chủ chốt.

4. Đặc trưng nhân vật truyện thơ dân gian là gì?

Trong truyện thơ, nhân vật có hai dạng chính. Dạng thứ nhất là nhân vật tự bạch, sử dụng ngôi thứ nhất để truyền đạt tâm trạng cá nhân. Ví dụ như trong “Vượt biển” (hay “Pha thuyền”), nhân vật tự bạch về cảm xúc đắng cay của cuộc sống:

“Tôi thấy cay cho phận tôi lắm

Tôi thấy đắng cho phận tôi nhiều …”

Dạng thứ hai là nhân vật được mô tả qua lời kể của tác giả. Loại này còn chia thành hai dạng con. Đầu tiên, là nhân vật tâm trạng – trữ tình, khi tác giả nhập vai vào nhân vật để thể hiện sự giao tiếp, như lời của chàng trai trong “Tiễn dặn người yêu”:

“Xin hãy cho anh kề vóc mảnh

Quấn quanh vai ủ lấy hương người

Cho mai sau lửa xác đượm hơi

Một lát bên em thay lời tiễn dặn.”

Loại thứ hai là nhân vật tự sự – trữ tình, nằm trong nhóm truyện thơ thừa hưởng từ truyện cổ dân gian. Nhân vật được phản ánh qua nhiều mối quan hệ, không chỉ tập trung vào mối quan hệ với người yêu như nhân vật tâm trạng – trữ tình.

Nhân vật trong truyện thơ được xây dựng theo hiện thực, khác biệt với phong cách lãng mạn của nhân vật sử thi. Tính cách, hoàn cảnh, tâm trạng của họ được lấy từ cuộc đời, không phải nhân vật tưởng tượng như trong sử thi thần thoại hay anh hùng. Nhân vật truyện thơ chia thành hai kiểu: cổ tích và trữ tình. Dù mang phong cách cổ tích, nhưng nhân vật trong truyện thơ thể hiện tính cách rõ ràng và có lý lịch chi tiết. Trong cổ tích, nhân vật chỉ được mô tả ngắn gọn, trong khi truyện thơ chi tiết hóa đến tên tuổi và quá khứ. Sự cá thể hóa trong xây dựng nhân vật là đột phá mới, vượt qua lối phiếm chỉ và khái quát hóa của cổ tích, làm tăng tính hiện thực trong truyện thơ.

5. Đặc trưng ngôn ngữ thể loại truyện thơ dân gian là gì?

Ngôn ngữ trong truyện thơ đồng hành với ngôn ngữ thơ của các dân tộc miền núi phía Bắc, như làn điệu của hát then, hát mo, hát diễn xướng và hát giao duyên.

Truyện thơ, là thể loại dân gian, sử dụng ngôn ngữ kể chuyện và nhân vật. Ngôn ngữ này chia thành ngôn ngữ dẫn truyện và ngôn ngữ nhập vai nhân vật. Ngôn ngữ dẫn truyện thường khách quan, gần giống ngôn ngữ kể vè, trong khi ngôn ngữ nhập vai thể hiện tâm trạng nhân vật, mang đặc trưng của ngôn ngữ dân ca trữ tình.

Các từ ngữ trong truyện thơ thường là ngôn ngữ dân tộc, nhưng cũng có trường hợp sử dụng tiếng Việt chữ viết, như trong truyện “Nàng Kim Quế” của dân tộc Tày. Các thể thơ đa dạng, từ thơ 5 chữ, bảy chữ, đến thơ tự do và lục bát. Nhịp điệu thơ thay đổi tùy thuộc vào thể thơ và cách diễn xướng, phản ánh tâm trạng của nhân vật.

Tác giả dân gian sử dụng ngôn ngữ tả và kể chuyện bằng các biện pháp so sánh, đối lập, khoa trương, đậm chất dân tộc, với lối nói giàu hình ảnh, hồn nhiên, và đặc sắc. Ngôn ngữ truyện thơ là ngôn ngữ riêng, phản ánh linh hồn của người miền núi.

6. Không gian truyện thơ dân gian là gì?

Không gian trong truyện thơ lịch sử thường là bản làng, nơi cộng đồng dân tộc sinh sống và chiến đấu. Nó tận dụng không gian miền núi với thượng nguồn, núi non cây cối. Được chế ngự từ đề tài cổ tích, không gian này phản ánh thực tế cuộc sống nghèo khổ, bao gồm làng quê, bản làng, gia đình và xã hội.

Truyện thơ đặc trưng bởi không gian cụ thể, không giống như cổ tích thường là sự phiếm chỉ. Ví dụ, trong “Chim sáo,” đề cập đến địa danh phủ Chiết Giang. Thậm chí, “Vượt biển” mô tả không gian ở cõi chết, một không gian ảo ảnh, vô hình được mô phỏng không gian trần thế. Không gian trong truyện thơ trữ tình thường là không gian gia đình, làng quê, bản làng và không gian giao tiếp. Đây là không gian của gặp gỡ tình tự, suy tư, được định rõ và xác định.

Đôi ta gặp nhau nơi sàn hoa

Tâm tình bên bếp lửa

Nhớ em anh ngồi đầu sàn giả ốm

Ngồi cuối sàn giả điên

(Xống chụ xon xao)

7. Thời gian truyện thơ dân gian là gì?

Trong truyện thơ, thời gian biến đổi theo đặc tính của từng nhóm truyện. Trong nhóm truyện thơ lịch sử, thời gian thường là thời kỳ lịch sử cụ thể, như trong “Đại Hành và Bàn Đại Hội” với đoạn:

“Giáp Dần, Ất Mão trời đại hạn

Buộc lòng rời bản tới Việt Nam”

Truyện này theo dõi diễn tiến xã hội từ khi nhập cư vào Việt Nam đến cuộc sống thịnh vượng trong triều nhà Lê.

Trong nhóm truyện thơ cổ tích, thời gian thường là một đời người, như “Nàng Con Côi,” “Chim Sáo,” “Nàng Kim Quế,” nhưng cũng có truyện như “Vượt biển” kéo dài ra kiếp bên kia sau khi chết.

Nhóm truyện thơ trữ tình từ dân ca thường theo dõi thời gian qua tâm trạng và diễn tiến của mối tình, từ khi gặp nhau, yêu nhau đến kết thúc cuộc tình. Thời gian được đo lường bằng sự kiện, như trong “Tiễn dặn người yêu” với:

“Khi anh đi khăn Piêu đen em còn vắt

Khi anh về áo co nhỏ đã dăng dăng đầy sàn”

Trong nhóm này, thời gian không xác định cụ thể, mà là sự kiện: gặp nhau, yêu nhau, thề thốt, gả bán, về nhà chồng, đấu tranh và chờ đợi, cùng chết hoặc trốn nhau để sống gần nhau.

Trên đây là những chia sẻ của VanHoc.net về truyện thơ dân gian là gì. Mong rằng bài viết sẽ cung cấp đến bạn những thông tin cần thiết. Đừng quên theo dõi VanHoc.net thường xuyên để cập nhật thêm nhiều thông tin bổ ích nhé!